Tin học 10 – Bài 11. Ứng xử trên môi trường số. Nghĩa vụ tồn trọng bản quyền

Mục tiêu bài học

• Kiến thức:
  • Nêu được các vấn đề thường phát sinh về đạo đức, pháp luật và văn hoá khi giao tiếp trên môi trường mạng.
  • Giải thích được các quy định pháp lý cơ bản liên quan đến việc đăng tải thông tin và tôn trọng bản quyền.
• Kĩ năng:
  • Phân biệt được thông tin phù hợp và không phù hợp với các quy định của pháp luật.
  • Nhận diện được các hành vi vi phạm bản quyền đối với sản phẩm số.
• Phẩm chất:
  • Nâng cao ý thức tự học, tôn trọng pháp luật.
  • Hình thành phẩm chất đạo đức và văn hoá đúng đắn khi tham gia môi trường Internet.

Hoạt động khởi động

Xem xét tình huống sau: Do mâu thuẫn ở một diễn đàn trên mạng, một nhóm nữ sinh đánh một bạn nữ khác. Các bạn ở xung quanh đã không can ngăn mà còn quay phim rồi đưa lên mạng xã hội. Do có nhiều bình luận thiếu thiện ý trên mạng xã hội dẫn đến xấu hổ với bạn bè, nạn nhân đã bỏ nhà ra đi không để lại lời nhắn.

Trả lời các câu hỏi:

1. Trong tình huống trên, hành vi nào vi phạm pháp luật, hành vi nào vi phạm đạo đức?
2. Theo em, yếu tố nào của Internet đã khiến sự việc trở nên trầm trọng?

Trả lời:

1. Phân loại hành vi:

• Vi phạm đạo đức:
  • Hành vi đánh bạn.
  • Hành vi không can ngăn và quay phim, đăng lên mạng xã hội (cổ vũ cho bạo lực học đường).
• Vi phạm pháp luật:
  • Hành vi đánh bạn sẽ trở thành vi phạm pháp luật nếu gây thương tích cho nạn nhân với tỷ lệ từ 11% trở lên, có thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự về Tội cố ý gây thương tích (theo Điều 134, Bộ luật Hình sự).
  • Nếu hành vi hành hung có các yếu tố xúc phạm nghiêm trọng đến nhân phẩm, danh dự (như lột quần áo, cắt tóc…) và quay phim lại, người thực hiện có thể bị truy cứu về Tội làm nhục người khác (theo Điều 135, Bộ luật Hình sự).

2. Yếu tố làm trầm trọng sự việc của Internet:

• Tính lan truyền: Thông tin và video được phát tán rất nhanh, đến một lượng lớn người xem trong thời gian ngắn.
• Tính bền vững: Nội dung một khi đã được đăng tải rất khó để xóa bỏ hoàn toàn, có thể được lưu trữ và xem lại trong thời gian dài.
• Hiệu ứng đám đông tiêu cực: Các bình luận ác ý, thiếu thiện chí làm gia tăng tổn thương tinh thần cho nạn nhân.
• Tính ẩn danh: Một số người dùng có thể ẩn danh khi bình luận, khiến họ trở nên thiếu trách nhiệm với lời nói của mình và dễ dàng công kích người khác hơn.

1. Những vấn đề đạo đức, pháp luật và văn hoá trong môi trường số

Trong cuộc sống, pháp luật là những quy tắc xử sự do nhà nước ban hành và bắt buộc mọi người tuân theo, trong khi đạo đức là những chuẩn mực về hành vi mà cộng đồng cùng công nhận và mọi người tự giác thực hiện.

Trên môi trường số, ranh giới này đôi khi trở nên phức tạp hơn. Một số hành vi xấu phổ biến khi giao tiếp trên mạng bao gồm:

• Đưa tin không phù hợp: Đăng tải hoặc chia sẻ tin giả, tin sai sự thật, hoặc các nội dung bạo lực, phản cảm.
• Công bố thông tin cá nhân khi chưa được phép: Xâm phạm quyền riêng tư, gây ảnh hưởng đến uy tín và danh dự của người khác.
• Gửi thư rác, tin nhắn rác: Gây phiền nhiễu cho người nhận.
• Vi phạm bản quyền: Sử dụng, sao chép, phân phối các sản phẩm số (phần mềm, dữ liệu, tác phẩm nghệ thuật) một cách trái phép.
• Bắt nạt qua mạng: Gửi tin nhắn đe dọa, đăng bài chế giễu, loại trừ người khác khỏi các nhóm chung.
• Lừa đảo qua mạng: Các hình thức lừa đảo ngày càng phổ biến và tinh vi, gây thiệt hại lớn về tài sản.
• Ứng xử thiếu văn hoá: Tranh luận công kích, sỉ nhục, không tôn trọng người đối thoại.

Môi trường số làm các hành vi này trở nên trầm trọng hơn do tính ẩn danh, tốc độ lan truyền nhanh, phạm vi tiếp cận rộng và khả năng lưu trữ thông tin lâu dài.

2. Một số quy định pháp lí đối với người dùng trên mạng

a) Các văn bản pháp luật chính

• Luật Công nghệ Thông tin (2006)
• Luật An ninh mạng (2018)
• Nghị định 15/2020/NĐ-CP: Quy định xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực bưu chính, viễn thông, CNTT…
• Quyết định 874/QĐ-BTTTT (2021): Ban hành Bộ Quy tắc ứng xử trên mạng xã hội.

b) Một số quy định của pháp luật đối với người dùng trên không gian mạng

• Luật Công nghệ thông tin (Điều 12): Cấm cung cấp, sử dụng thông tin số nhằm mục đích:
  • Chống phá Nhà nước, phá hoại đoàn kết dân tộc.
  • Kích động bạo lực, chiến tranh, tội ác, tệ nạn xã hội, phá hoại thuần phong mỹ tục.
  • Tiết lộ bí mật nhà nước, bí mật kinh doanh, bí mật cá nhân.
  • Xuyên tạc, vu khống, xúc phạm uy tín của tổ chức và danh dự, nhân phẩm của công dân.
• Luật An ninh mạng (Điều 8): Cấm sử dụng không gian mạng để:
  • Đăng tải thông tin sai sự thật gây hoang mang trong nhân dân, gây thiệt hại cho kinh tế – xã hội.
  • Thực hiện hoạt động mại dâm, tệ nạn xã hội, mua bán người; đăng tải thông tin dâm ô, đồi trụy.
  • Xúi giục, lôi kéo người khác phạm tội.

c) Các nguyên tắc an toàn khi chia sẻ thông tin

• Kiểm tra trước khi đăng: Luôn xác minh xem nội dung có vi phạm pháp luật không.
• Không chia sẻ tin vi phạm: Tuyệt đối không chia sẻ các tin bài có dấu hiệu vi phạm pháp luật.
• Xác thực thông tin: Cẩn trọng với tin giả, không tiếp tay cho hành vi tung tin giả bằng cách chia sẻ.
• Cân nhắc hậu quả: Ngay cả khi tin tức không vi phạm pháp luật, cần suy nghĩ về khía cạnh đạo đức và những tác động tiêu cực có thể xảy ra với người khác.

3. Quyền tác giả và bản quyền

a) Quyền tác giả

Quyền tác giả là quyền của tổ chức, cá nhân đối với tác phẩm do mình sáng tạo ra hoặc sở hữu. Quyền này được quy định trong Luật Sở hữu trí tuệ và bao gồm hai nhóm quyền chính:

• Quyền nhân thân: Là các quyền gắn liền với tác giả, không thể chuyển nhượng. Ví dụ:
  • Đặt tên cho tác phẩm.
  • Đứng tên thật hoặc bút danh trên tác phẩm.
  • Công bố tác phẩm.
  • Bảo vệ sự toàn vẹn của tác phẩm, không cho người khác sửa chữa, xuyên tạc.
• Quyền tài sản: Là các quyền khai thác lợi ích kinh tế từ tác phẩm, có thể chuyển nhượng. Ví dụ:
  • Làm tác phẩm phái sinh (dịch thuật, chuyển thể).
  • Sao chép tác phẩm.
  • Truyền đạt tác phẩm đến công chúng (biểu diễn, đăng tải lên mạng).

b) Vi phạm bản quyền đối với sản phẩm tin học

Sản phẩm tin học (phần mềm, dữ liệu) rất dễ bị vi phạm bản quyền do đặc tính dễ sao chép và phát tán. Các hành vi vi phạm phổ biến bao gồm:

• Mạo danh tác giả.
• Công bố, phân phối tác phẩm mà không được phép.
• Sử dụng phần mềm lậu (không mua quyền sử dụng).
• Phá khoá (crack) phần mềm để sử dụng miễn phí.
• Sao chép, cài đặt một phần mềm có bản quyền cho nhiều máy vượt quá số lượng cho phép trong giấy phép (licence).
• Đăng tải các tác phẩm (phim, nhạc, sách) lên mạng mà không có sự đồng ý của chủ sở hữu.

c) Tôn trọng bản quyền trong tin học

Tôn trọng bản quyền là yếu tố then chốt để thúc đẩy sự phát triển của ngành công nghệ thông tin.

• Phân biệt mua bản quyền và mua quyền sử dụng (licence):
  • Mua bản quyền: Là mua toàn bộ quyền sở hữu tác phẩm, có thể kinh doanh, thay đổi sản phẩm (ví dụ: Google mua lại Youtube).
  • Mua quyền sử dụng: Là mua quyền được dùng sản phẩm theo những điều kiện nhất định, không sở hữu sản phẩm đó (ví dụ: người dùng mua Windows, Office của Microsoft). Giấy phép này thường giới hạn số lượng máy được cài đặt.
• Tác hại của vi phạm bản quyền trong tin học:
  • Thiệt hại kinh tế: Gây tổn thất trực tiếp cho nhà phát triển, làm họ mất đi doanh thu và động lực đầu tư, sáng tạo.
  • Đặc tính sản phẩm số: Phần mềm, dữ liệu rất dễ sao chép với chi phí gần như bằng không và có thể phát tán trên quy mô lớn, khiến thiệt hại càng trở nên nghiêm trọng.
• Quy định của pháp luật:
  Pháp luật đã có những quy định xử phạt nghiêm khắc đối với các hành vi vi phạm bản quyền. Theo Nghị định 131/2013/NĐ-CP, các hành vi sau sẽ bị xử phạt:
  • Truyền đạt tác phẩm đến công chúng: Đăng tải phần mềm, dữ liệu lên mạng mà không được chủ sở hữu cho phép.
  • Sao chép tác phẩm: Tự ý sao chép lậu phần mềm, dữ liệu để sử dụng hoặc phân phối.
  • Vô hiệu hoá biện pháp kĩ thuật: Cố tình bẻ khoá (crack) phần mềm để sử dụng miễn phí.

Luyện tập

Vận dụng

Mức độ kiến thức và kĩ năng cần đạt

• Nhận biết:
  • Liệt kê được các vấn đề phổ biến về đạo đức, pháp luật, văn hoá trên môi trường số (bắt nạt, lừa đảo, tin giả, vi phạm bản quyền…).
  • Nêu được khái niệm quyền tác giả, quyền nhân thân và quyền tài sản.
• Thông hiểu:
  • Phân biệt được hành vi vi phạm đạo đức và vi phạm pháp luật trong các tình huống cụ thể.
  • Giải thích được lý do vì sao một số hành vi trên mạng lại vi phạm pháp luật, dựa trên các quy định của Luật An ninh mạng, Luật Công nghệ thông tin.
  • Lý giải tại sao vi phạm bản quyền trong tin học lại gây thiệt hại lớn.
• Vận dụng:
  • Phân tích và đưa ra cách ứng xử phù hợp trong các tình huống giao tiếp, chia sẻ thông tin trên mạng.
  • Áp dụng kiến thức để xác định hành vi vi phạm bản quyền trong các ví dụ thực tế và giải thích lý do.